Bağırsaqlar normaldan daha sürətli hərəkət edərsə və bədən mayeni düzgün qəbul etməzsə bu zaman ishal yaranır. İshalın yaranmasının səbəbləri yoluxucu və qeyri-infeksion olmaqla iki hissəyə bölünür və hər bir səbəbi doğru dəyərləndirmək ishalın qarşısını almaqda olduqca önəmlidir. İshal yaradan səbəblər aşağıdakılardır:
İnfeksiyalar. İshalın ən çox görülən səbəblərindən biri bağırsaqlara təsir edən infeksiyalardır. Bu infeksiyalar adətən viruslar, bakteriyalar və ya parazitlər vasitəsilə ötürülür və ishal hallarının əksəriyyətini təşkil edir.
Qidaya Dözümsüzlük və qidalanma dəyişiklikləri. İshalın başqa bir ümumi səbəbi müəyyən qidalara qarşı dözümsüzlük və ya allergiyadır. Belə ki, bağırsaqlar müəyyən qidaları həzm edə bilmədikdə ishal baş verir. Qida dözümsüzlüyü dedikdə laktoza və qlütenə qarşı dözümsüzlük nəzərdə tutulur. Laktoza dözümsüzlüyü olan insanlarda bağırsaqlar laktozu parçalamaq üçün kifayət qədər ferment istehsal etmir. Bu, bağırsaqlarda qaz, şişkinlik və ishal kimi simptomlara səbəb olur. Çölyak xəstəliyi olan insanlarda isə qlütenə qarşı dözümsüzlük olur ki, bu da bağırsağa zərər verir. Həmçinin ani qidalanma dəyişikliyi də ishala səbəb olur. Bədənin alışmadığı yeni qidalar həzm sistemində pozuntulara səbəb ola bilər ki, bu da ishalla nəticələnir.
Stres və Psixoloji Faktorlar. Stres və narahatlıq kimi emosional vəziyyətlər bağırsaq hərəkətlərinə təsir edə və ishala səbəb olur. Stres xüsusilə irritabl bağırsaq sindromu (IBS) kimi şərtlərdə ishala təkan verir.
Dərmanlar. Bəzi dərmanlar da yan təsir kimi ishala səbəb olur. Xüsusilə antibiotiklər bağırsaqlardakı faydalı bakteriyaları öldürə, bağırsaq florasını poza və ishala səbəb ola bilər.
Digər tibbi vəziyyətlər. Bəzi xroniki xəstəliklər və həzm sistemi problemləri də ishalın əsas səbəbləri arasında yer alır. İltihabi bağırsaq xəstəlikləri (Kron xəstəliyi və xoralı kolit kimi), irritabl bağırsaq sindromu (İBS) və hipertiroidizm kimi hormonal pozğunluqlar xroniki ishal hallarına səbəb olur.
Gündəlik həyatda görülən bəzi sadə tədbirlərlə ishalın qarşısını almaq mümkündür. Bu tədbirlər infeksiyaların və mikroorqanizmlərin orqanizmə daxil olmasının qarşısını alaraq həzm sistemini qorumağa kömək edir. Aşağıda diareyanın qarşısını almağın əsas yolları ətraflı təsvir edilmişdir.
Gigiyena və əllərin yuyulması. Gigiyena ishalın qarşısını alan ən vacib amillərdən biridir. Xüsusən də mikrobların ağızdan əllərdən bədənə daxil olması nəticəsində infeksiyalar baş verir. İshalın ümumi səbəbi olan viral və bakterial infeksiyalar qeyri-kafi əl gigiyenası ilə asanlıqla ötürülə bilər. Buna görə də əllərin müntəzəm yuyulması böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Təhlükəsiz Qida Qəbulu. Qida infeksiyaları da ishalın əsas səbəbləridir. Yanlış saxlama, bişirmə və ya gigiyena qaydalarına əməl edilməməsi bakteriyaların və digər mikroorqanizmlərin çoxalmasına səbəb olur. Bu mikroorqanizmlər bədənə daxil olduqda həzm sisteminə təsir göstərə və ishala səbəb ola bilər.
Təmiz Sudan İstifadə. Dünyada ishal hallarının əksəriyyəti çirklənmiş su qəbulu səbəbindən baş verir. Təmiz suya çıxışı olmayan ərazilərdə mikroorqanizmlərlə çirklənmiş suyun qəbulu ishal və digər həzm problemlərinə səbəb olur. İçməli su və yemək hazırlanarkən istifadə olunan su qabları təmiz olmalı və bu qablar açıq qalmamalıdır.
İshal zamanı həzm sistemində meydana gələn maye itkisi və elektrolit balanssızlığı orqanizmə zərər verə bilər. Bu proses zamanı bədənə itirilmiş maye və qida maddələrini qaytarmaq üçün düzgün qidalanma böyük əhəmiyyət kəsb edir. İshal zamanı müəyyən qida və içkilərin qəbulu bağırsaq sağlamlığını dəstəkləyərək sağalma prosesini sürətləndirə bilər. Diareyanı idarə etmək üçün təsirli qidalanma tövsiyələri bunlardır:
Probiyotiklərin rolu. Probiyotiklər bağırsaq florasını tarazlaşdıraraq həzm sisteminin sağlamlığını yaxşılaşdıran faydalı bakteriyalardır. İshal zamanı bağırsaq florası pozulur ki, bu da həzmi çətinləşdirir və sağalma prosesini uzadır. Probiyotiklər bağırsaqlarda sağlam bakteriya səviyyəsini bərpa etməyə kömək edir və həzmi dəstəkləyir.
Qatıq kimi probiyotiklərlə zəngin qidalar ishal zamanı çox faydalıdır. Kefir və qıcqırdılmış kələm kimi digər fermentləşdirilmiş qidalar da probiyotiklərin mənbəyidir. Bu qidalar bağırsaq florasını tənzimləyir, ishala səbəb olan zərərli bakteriyaların çoxalmasının qarşısını alır və həzm sistemini tarazlaşdırır.
Bol Maye İstifadəsi. İshal bədəndən çox miqdarda maye və elektrolit itkisinə səbəb olur. Buna görə də ishal zamanı orqanizmin maye balansını qorumaq çox vacibdir. Dehidrasiyanın qarşısını almaq üçün bol su, elektrolitlər olan içkilər və yüngül şorbalar qəbul edilməlidir.
Lifli qidalar və banan kimi bağırsaqlara faydalı qidalar. İshal zamanı düzgün qidaların qəbulu bağırsaqların bərpasına kömək edəcəfdir. Yüngül və asan həzm olunan bəzi qidalar bağırsaq hərəkətlərini tənzimləyərək sağalma prosesini sürətləndirir. Liflə zəngin qidalar ishal səbəbiylə pozulmuş bağırsaq hərəkətlərini normallaşdıra və bağırsağın bərpasını dəstəkləyə bilər.
Banan ishal zamanı istifadə etmək üçün ən yaxşı qidalardan biridir. Banan bədənin elektrolit balansını qoruyur və tərkibindəki kaliumla bağırsaqları sakitləşdirir. Bundan əlavə, banan liflə zəngin olduğundan nəcisin sərtləşməsi ilə ishalın şiddətini də azaldacaqdır.
Asan həzm olunan düyü, alma püresi və tost kimi nişasta tərkibli qidalar da ishal zamanı tövsiyə olunan qidalardır. Bu növ qidalar bağırsaqların istirahətinə və nəcisin sərtləşməsinə kömək edir.
İshal adətən bir neçə gün davam edən və öz-özünə yaxşılaşan bir vəziyyət olsa da, bəzi hallarda ciddi sağlamlıq risklərinə səbəb ola bilər. Bu risklər xüsusilə yaşlılar, körpələr və immun sistemi zəif olan şəxslər üçün daha yüksəkdir. İshalın ən böyük risklərinə susuzlaşdırma, elektrolit balanssızlığı, qidalanma pozğunluqları, dərmanların yan təsirləri və xəstəxanaya yerləşdirmə tələb edən ciddi infeksiyalar daxildir. Aşağıda qeyd edilən risklər ishalın əsas səbəbindən və müddətindən asılı olaraq dəyişir:
Dehidrasiya. İshal zamanı bədən çox miqdarda maye itirir. Bu maye itkisi kompensasiya olunmazsa, dehidrasiya baş verir. Dehidrasiya, yəni bədənin susuzlaşmasının simptomlarına həddindən artıq susuzluq, quru ağız, sidik ifrazının azalması, quru dəri, başgicəllənmə və yorğunluq daxildir. Bu hal uşaqlar və yaşlılar üçün xüsusilə təhlükəli ola bilər, çünki bu qruplarda bədən maye balansını saxlamaq qabiliyyəti daha zəifdir. Həddindən artıq dehidrasiya böyrək çatışmazlığı, şok və hətta ölüm kimi ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.
Elektrolit balanssızlıqları. İshal zamanı təkcə su deyil, natrium, kalium və xlor kimi elektrolitlər də itirilir. Elektrolitlər bədəndəki hüceyrələrin düzgün işləməsi üçün vacib olan minerallardır. Elektrolit balansının pozulması ürək ritminin pozulması, əzələ sancıları, sinir sistemi problemləri və aşağı təzyiq kimi ciddi problemlərə səbəb ola bilər. Xüsusilə, kalium itkisi ürək əzələsi də daxil olmaqla bədəndəki əzələlərin düzgün işləməsinə maneə törədə və üçün təhlükə yarada bilər.
İmmunitet sisteminin zəifləməsi. Uzun müddət davam edən ishal immunitet sistemini zəiflədə bilər. Orqanizm davamlı olaraq maye, elektrolit və enerji itirdiyindən müdafiə mexanizmləri düzgün işləyə bilmir. İmmunitet sisteminin zəifləməsi digər infeksiyalara qarşı müqaviməti azaldır və orqanizmi daha həssas edir. Bu vəziyyət xüsusilə HİV/QİÇS kimi xroniki xəstəlikləri olan və ya kimyaterapiya alan xəstələr üçün daha böyük risk daşıyır.
Uşaqlar üçün risklər. Körpələrdə və uşaqlarda ishal ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Uşaqlar ishal zamanı maye və elektrolitləri daha tez itirirlər ki, bu da ağır dehidrasiya halına səbəb olur. Körpələrin immun sistemi hələ tam formalaşmadığından onlar infeksiyalara daha həssas olurlar. İshal uzun müddət davam edərsə, uşaqlarda inkişaf geriliyi və bir sıra problemlər yarana bilər.
İshal halı yaşadıqda sadə bir problemdir deyib keçməyin. Bütün bunları nəzərə alaraq ishalın yaranmasının səbəbini aşkar etmək və dərhal qarşı tədbirlər görmək üçün həkimə müraciət edin.
İshal adətən bir neçə gün davam edən və öz-özünə yaxşılaşan bir vəziyyət olsa da, bəzi hallarda ciddi sağlamlıq risklərinə səbəb ola bilər. Bu risklər xüsusilə yaşlılar, körpələr və immun sistemi zəif olan şəxslər üçün daha yüksəkdir. İshalın ən böyük risklərinə susuzlaşdırma, elektrolit balanssızlığı, qidalanma pozğunluqları, dərmanların yan təsirləri və xəstəxanaya yerləşdirmə tələb edən ciddi infeksiyalar daxildir. Aşağıda qeyd edilən risklər ishalın əsas səbəbindən və müddətindən asılı olaraq dəyişir:
Dehidrasiya. İshal zamanı bədən çox miqdarda maye itirir. Bu maye itkisi kompensasiya olunmazsa, dehidrasiya baş verir. Dehidrasiya, yəni bədənin susuzlaşmasının simptomlarına həddindən artıq susuzluq, quru ağız, sidik ifrazının azalması, quru dəri, başgicəllənmə və yorğunluq daxildir. Bu hal uşaqlar və yaşlılar üçün xüsusilə təhlükəli ola bilər, çünki bu qruplarda bədən maye balansını saxlamaq qabiliyyəti daha zəifdir. Həddindən artıq dehidrasiya böyrək çatışmazlığı, şok və hətta ölüm kimi ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.
Elektrolit balanssızlıqları. İshal zamanı təkcə su deyil, natrium, kalium və xlor kimi elektrolitlər də itirilir. Elektrolitlər bədəndəki hüceyrələrin düzgün işləməsi üçün vacib olan minerallardır. Elektrolit balansının pozulması ürək ritminin pozulması, əzələ sancıları, sinir sistemi problemləri və aşağı təzyiq kimi ciddi problemlərə səbəb ola bilər. Xüsusilə, kalium itkisi ürək əzələsi də daxil olmaqla bədəndəki əzələlərin düzgün işləməsinə maneə törədə və üçün təhlükə yarada bilər.
İmmunitet sisteminin zəifləməsi. Uzun müddət davam edən ishal immunitet sistemini zəiflədə bilər. Orqanizm davamlı olaraq maye, elektrolit və enerji itirdiyindən müdafiə mexanizmləri düzgün işləyə bilmir. İmmunitet sisteminin zəifləməsi digər infeksiyalara qarşı müqaviməti azaldır və orqanizmi daha həssas edir. Bu vəziyyət xüsusilə HİV/QİÇS kimi xroniki xəstəlikləri olan və ya kimyaterapiya alan xəstələr üçün daha böyük risk daşıyır.
Uşaqlar üçün risklər. Körpələrdə və uşaqlarda ishal ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Uşaqlar ishal zamanı maye və elektrolitləri daha tez itirirlər ki, bu da ağır dehidrasiya halına səbəb olur. Körpələrin immun sistemi hələ tam formalaşmadığından onlar infeksiyalara daha həssas olurlar. İshal uzun müddət davam edərsə, uşaqlarda inkişaf geriliyi və bir sıra problemlər yarana bilər.
İshal halı yaşadıqda sadə bir problemdir deyib keçməyin. Bütün bunları nəzərə alaraq ishalın yaranmasının səbəbini aşkar etmək və dərhal qarşı tədbirlər görmək üçün həkimə müraciət edin.
Müayinə üçün həkimə ehtiyacınız var?
