Böyrək çatışmazlığı böyrəklərin tullantı materiallarını və artıq mayeni bədəndən süzmək vəzifəsini lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilmədiyi ciddi bir sağlamlıq problemidir. Böyrəklər bədəndən toksinlərin çıxarılmasına, qan təzyiqinin tənzimlənməsinə və maye-elektrolit balansının qorunmasına cavabdehdir. Ancaq böyrək funksiyalarının pozulması bu proseslərə mənfi təsir göstərir və ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb olur.
Bu yazımızda böyrək çatışmazlığının səbəbləri, müalicə variantları, müalicə ilə sağalıb-sağalmaması kimi önəmli mövzulardan danışacayıq.
Böyrək çatışmazlığı böyrəklərin əsas funksiyalarını yerinə yetirə bilməməsidir. Böyrəklər bədəndən tullantı məhsulları və artıq mayeni süzür və onları sidiklə xaric edir. Bundan əlavə, qan təzyiqini tənzimləmək, elektrolit balansını qorumaq və qırmızı qan hüceyrələrinin istehsalını dəstəkləyən hormonlar istehsal etmək kimi həyati funksiyaları vardır. Lakin böyrək funksiyaları pozulursa, bu funksiyalar təsirlənir və bədəndə zəhərli maddələr yığılmağa başlayır.
Böyrək çatışmazlığı ümumiyyətlə iki əsas qrupa bölünür:
Kəskin böyrək çatışmazlığı. Böyrəklərin ani və sürətli funksiyasını itirdiyi bir vəziyyətdir. Adətən infeksiyalar, dehidrasiya, dərmanların yan təsirləri və ya travma kimi faktorlar səbəbindən baş verir. Düzgün və erkən müdaxilə ilə müalicə edilə bilər.
Xroniki böyrək çatışmazlığı. Zamanla yavaş-yavaş inkişaf edən və adətən geri dönülməz bir vəziyyətdir. Əsasən diabet, hipertoniya və ya xroniki böyrək xəstəlikləri bu hala səbəb olur.
Böyrək çatışmazlığının simptomlarına yorğunluq, ürəkbulanma, şişkinlik, sidik ifrazının azalması, yüksək qan təzyiqi və dərinin qaşınması daxildir. Bu vəziyyət müalicə olunmazsa, ciddi fəsadlara və orqanlara zərər verə bilər.
Böyrək çatışmazlığı erkən diaqnoz və düzgün müalicə ilə idarə oluna bilən bir vəziyyətdir. Böyrəklərin sağlamlığını qorumaq üçün müntəzəm müayinələr, sağlam həyat tərzi və risk faktorlarına nəzarət vacibdir.
Böyrək çatışmazlığının simptomlarına yorğunluq və zəiflik, sidik miqdarının dəyişməsi, konsentrasiya və yaddaş problemləri, şişkinlik, dəridə qaşınma, nəfəs darlığı kimi halları qeyd etmək olar. Lakin xəstəlik erkən dövrdə aşkar simptomlar göstərməyə bilər, lakin irəlilədikcə bədəndə bir sıra əhəmiyyətli simptomlara səbəb olur. Qeyd edək ki, böyrək çatışmazlığının simptomları əsas səbəblərdən və xəstəliyin kəskin və ya xroniki olmasından asılı olaraq dəyişir və sözügeədn əlamətlər tam olaraq aşağıdakılardır:
Böyrək çatışmazlığının simptomları adətən tədricən təzahür edir və erkən mərhələlərdə yüngül simptomlarla özünü göstərir. Bununla belə, bu simptomların tanınması və erkən müdaxilə xəstəliyin inkişafının qarşısını almaq və müalicəyə müvəffəqiyyət şansı vermək üçün çox vacibdir. Hər hansı bir əlamət aşkar edilərsə, gecikmədən bir həkimə müraciət edilməlidir.
Böyrək çatışmazlığının şəkər və yüksək təzyiq, böyrəyə bağlı xəsətliklər, zərərli maddələr və bu kimi faktorlardır. Ümumi olaraq böyrək çatışmazlığının səbəbləri ilə tanış olaq.
Diabet. Yüksək qan şəkəri səviyyəsi böyrəklərin kiçik qan damarlarına zərər verir və böyrək funksiyasının itirilməsinə səbəb olur. Diabet xroniki böyrək çatışmazlığının ən çox yayılmış səbəbidir.
Hipertoniya. Yüksək qan təzyiqi də böyrəklərdə qan damarlarına zərər verə bilər, qan axını pozur və böyrək funksiyasına mənfi təsir göstərir.
Böyrək İnfeksiyaları və daşlar. Böyrəklərin bakterial infeksiyaları (məsələn, pielonefrit) böyrək toxumasına zərər verir. Həmçinin sidik yollarını bağlayan daşlar böyrəklərdə təzyiqin artmasına və böyrək funksiyalarının pisləşməsinə səbəb olur.
Zəhərli Maddələr və Dərmanlar. Bəzi dərmanlar (məsələn, ağrıkəsicilərin uzun müddətli istifadəsi) və zəhərli maddələr böyrək toxumasına zərər verə bilər. Ağır metallara və kimyəvi maddələrə məruz qalma da böyrək çatışmazlığı ilə nəticələnir.
Xroniki xəstəliklər. Ürək çatışmazlığı, qaraciyər xəstəlikləri və otoimmün xəstəliklər (məsələn, lupus) böyrək funksiyasına təsir göstərərək böyrək çatışmazlığına səbəb ola bilər.
Böyrək çatışmazlığının səbəbləri müxtəlifdir və əsas səbəblərin erkən diaqnozu müalicə üçün çox vacibdir. Sağlam həyat vərdişləri və müntəzəm sağlamlıq müayinələri böyrək sağlamlığının qorunmasında mühüm rol oynayır.
Dializ, böyrək transplantasiyası və dərman müalicəsi kimi seçimlər böyrək çatışmazlığının idarə edilməsində əsas müalicə üsullarıdır. Müalicə üsulları böyrək çatışmazlığının növündən (kəskin və ya xroniki) və şiddətindən asılı olaraq dəyişir.
Dializ. Dializ böyrəklərin edə bilmədiyi filtrasiya vəzifəsini yerinə yetirərək tullantı materialları və artıq mayeni bədəndən təmizləyir. Dializ iki fərqli şəkildə tətbiq oluna bilər:
Xroniki böyrək çatışmazlığı olan xəstələrin sağ qalması üçün dializ çox vacibdir. Ancaq tam müalicə deyil, dəstəkləyici bir üsuldur.
Böyrək Transplantasiyası. Böyrək transplantasiyası xroniki böyrək çatışmazlığı olan xəstələr üçün ən təsirli və qalıcı müalicə üsuludur. Donordan sağlam böyrək götürülür və xəstəyə köçürülür. Böyrək transplantasiyası dializ ehtiyacını aradan qaldıraraq xəstənin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırır. Bununla belə, orqan tapmaq çətin bir prosesdir və transplantasiyadan sonra immun sisteminin rədd edilməsinin qarşısını almaq üçün ömürlük dərman müalicəsi tələb edir.
Uyğun bir donor tapıldıqda və düzgün müalicə aparıldıqda transplantasiya uzunmüddətli bir həll təklif edə bilər.
Dərman və həyat tərzi dəyişiklikləri. Böyrək çatışmazlığının müalicəsində böyrək funksiyasını qorumaq və xəstəliyin gedişatını yavaşlatmaq üçün dərmanlar və həyat tərzi dəyişikliklərindən istifadə edilir. Dərman müalicəsi dedikdə qan təzyiqini idarə edən dərmanlar, anemiyanın müalicəsi üçün eritropoetin, kalium və fosfor səviyyələrini tənzimləyən dərmanlar nəzərdə tutulur.
Müalicə prosesində həkimin tövsiyələrinə əməl etmək və sağlam vərdişlərə yiyələnmək xəstənin həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdıracaqdır. Erkən diaqnoz və müntəzəm müayinələr müalicə prosesində müvəffəqiyyət şansını artırır.
Böyrək çatışmazlığının müalicə olunub-olunmaması biləcəyi xəstəliyin növü və şiddətindən asılıdır. Kəskin böyrək çatışmazlığı sürətlə inkişaf edən və adətən geri dönüşü olan bir vəziyyətdir. Əsas səbəblər (məsələn, infeksiya, dehidrasiya və ya dərmanların yan təsirləri) aradan qaldırıldıqda və müalicəyə erkən başlandıqda, böyrək funksiyası adətən tamamilə bərpa olunur. Ancaq müalicə gecikdirilərsə, qalıcı zədələnmə baş verə bilər.
Xroniki böyrək çatışmazlığı (KBH) davamlı olan və geri dönüşü olmayan bir vəziyyətdir. Müalicə xəstəliyin gedişatını yavaşlatmaq, ağırlaşmaların qarşısını almaq və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədi daşıyır. Xroniki böyrək çatışmazlığı tamamilə müalicə edilə bilməz, ancaq dializ, böyrək nəqli, dərman və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə idarə oluna bilər. Böyrək transplantasiyası xroniki hallarda qalıcı bir həll təklif edə bilər, lakin uyğun donor tapmaq vaxt aparacaqdır.
Hər iki növdə erkən diaqnoz və müalicə vacibdir. Kəskin hallarda sağalma şansı artsa da, xroniki hallarda xəstəliyi nəzarət altına almaq mümkündür. Böyrək sağlamlığını qorumaq üçün sağlam həyat vərdişləri və müntəzəm müayinələr vacibdir.
Böyrək çatışmazlığı ilə bağlı tez-tez verilən suallar var. Bu sualları və sualların cavablarını təqdim edirik.
Dializ böyrəklərin edə bilmədiyi filtrasiya funksiyasını yerinə yetirir. Böyrək funksiyaları 10-15%-dən aşağı düşdükdə dializ lazım olur. Tullantıları və artıq mayeni bədəndən təmizləyir.
Böyrək transplantasiyası uyğun donor tapıldıqda edilə bilər və tez-tez xroniki böyrək çatışmazlığı olan xəstələrə tövsiyə olunur. Bununla belə, immun sistemi problemləri və ya ciddi sağlamlıq problemləri olan xəstələr üçün uyğun olmaya bilər.
Böyrək çatışmazlığı riskini risk faktorlarına nəzarət etməklə (məsələn, şəkərli diabet və hipertoniya), sağlam qidalanma, müntəzəm maye içmək və zərərli vərdişlərdən uzaq durmaqla azaltmaq olar, lakin bunun qarşısını almaq həmişə mümkün olmur.
İnkişaf etmiş böyrək çatışmazlığı orqanların toksinlərdən təsirlənməsinə və ciddi fəsadlara səbəb ola bilər. Dializ və ya böyrək transplantasiyası tələb olunur.
Aşağı natrium, fosfor və kalium ehtiva edən bir pəhriz təqib edilməlidir; Protein qəbuluna nəzarət edilməlidir. Bundan əlavə, maye qəbulu həkim tərəfindən tövsiyə olunan miqdarda məhdudlaşdırılmalıdır.
Böyrək çatışmazlığı qan testləri (kreatinin və üre səviyyəsi), sidik analizi və görüntüləmə üsulları (ultrasəs, tomoqrafiya) vasitəsilə diaqnoz edilir. Erkən diaqnoz üçün müntəzəm müayinələr vacibdir.
Böyrəklərdə duz kristalları adətən sidikdə mineralların həddindən artıq yığılması və kifayət qədər su istehlakı nəticəsində əmələ gəlir. Bu kristallar böyrəklərdə sərtləşərək daşa çevrilə bilər. Duz kristallarının əmələ gəlməsinin əsas amilləri arasında kifayət qədər su içməmək, həddindən artıq duzlu və ya zülalla zəngin qidalardan istifadə, genetik meyl və sidiyin turşu balansının pozulması daxildir. Böyrəklərdə duz kristallarının yığılması sidik yollarının infeksiyalarına, şiddətli bel ağrılarına və sidikdə qana səbəb ola bilər. Erkən diaqnoz və düzgün müalicə ilə bu vəziyyətin qarşısını almaq mümkündür.
Diareya olaraq da bilinən ishal bağırsaqlar normaldan daha tez-tez və sulu nəcis çıxardıqda baş verən ümumi bir həzm problemidir. Bu duruma səbəb olaraq infeksiyalar, çirklənmiş qida və suyun istifadəsi, gigiyena qaydalarına riayət edilməməsi və ya bəzi dərmanlar qeyd etmək olar. İshal sadə bir problem kimi görünsə də, əslində riskləri olan durumdur. Bu səbəbdən ishal yaradan amilləri aşkar edib buna qarşı mübarizə aparmaq, ishalı qısa müddətdə aradan qaldırmaq lazımdır.
EÇS (Erythrocyte Sedimentation Rate), yəni Eritrositlərin Çökmə Sürəti qırmızı qan hüceyrələrinin (eritrositlərin) bir saat ərzində nə qədər tez çökməsini ölçən qan testidir. Bədəndə iltihab olduqda bu hüceyrələr daha tez dağılır. EÇS testi infeksiyalar, iltihablı xəstəliklər və ya immun sistem pozğunluqları kimi şərtləri müəyyən etməyə kömək edir. 
Adenoid toxuması uşaqların immun sisteminin mühüm bir hissəsi olaraq tənəffüs yollarından daxil olan mikroblardan qorunma təmin edir. Ancaq bu toxumanın həddindən artıq böyüməsi müxtəlif sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Burun tutulması, xoruldama, yuxu apnesi və təkrarlanan qulaq infeksiyaları kimi əlamətlərlə özünü göstərən adenoid böyüməsi uşağın həm fiziki, həm də zehni inkişafına mənfi təsir göstərə bilər. Bu yazıda uşaqlarda adenoid böyüməsindən, onun müalicə üsullarından ətraflı danışacayıq.
Müayinə üçün həkimə ehtiyacınız var?
